Wijfjes & de Jong – De hoofdredacteur

DE HOOFDREDACTEUR
Over ondernemend leiderschap in de journalistiek
Huub Wijfjes & Bas de Jong (redactie)
 
AMB Diemen 2011
(isbn 97890 79700 38 7, 293 pp., rijk geïllustreerd, paperback, € 20,00)
---
 
Eens was de hoofdredacteur de onbetwiste leider in de journalistiek. Hij was de gerespecteerde rots in de branding die zijn krant veilig stelde voor onwenselijke druk op de inhoud. Maar zoals bij zoveel instituties verkruimelen ook het gezag en de statuur van de hoofdredacteur. De moderne hoofdredacteur speelt nu op vier speelvelden tegelijk: de redactie, de directie, de technologie en de verwachtingen van het publiek. Dat vraagt om een loods die in een stormachtig veranderend medialandschap een nieuwe en vaste koers kan houden en daar open over communiceert.
Hoe moet de moderne hoofdredacteur omgaan met directies en hun zakelijke verdienmodellen? Hoe krijgt hij redacties zover dat journalisten bedreigingen als uitdagingen gaan zien? Welke eigenschappen zijn daarvoor nodig?
Dit boek brengt beschouwingen en portretten samen van en over de moderne hoofdredacteur bij zowel print als radio, televisie en nieuwe media. Het is geen baan voor bange mensen, maar voor ondernemende mannen met visie en overtuiging. En voor een enkele vrouw, want met de emancipatie wil het nog niet erg lukken in dit metier.
 
Huub Wijfjesis als mediahistoricus en hoogleraar verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen en aan de Universiteit van Amsterdam.
Bas de Jong studeerde mediageschiedenis en geschiedenis van politieke cultuur en is verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen.
 
INHOUDSOPGAVE
 
Voorwoord - Pieter Sijpersma
 
Inleiding: De rollen van de hoofdredacteur
Huub Wijfjes en Bas de Jong
 
Deel 1: Hoofdredacteuren bij de pers
 
De context: De pers in de storm
Huub Wijfjes
 
Philippe Remarque, hoofdredacteur de Volkskrant
‘Journalisten zijn over het algemeen beroerde managers’
Klaske Tameling
 
Birgit Donker, tot juni 2010 hoofdredacteur nrc Handelsblad
‘Winstgevendheid is een waarborg voor onafhankelijkheid’
Laura van Dam en Bas de Jong
 
Barbara van Beukering, hoofdredacteur Het Parool
‘Ik ben soms een wolf in schaapskleren’
Servaas van der Laan en Josca Westerhof
 
Pieter Sijpersma, hoofdredacteur Dagblad van het Noorden
‘De hoofdredacteur is de representant van de lezer’
Tessa Cuperus en Huub Wijfjes
 
Annemieke Besseling, tot april 2011 hoofdredacteur Brabants Dagblad
‘Leidinggeven zit in mijn karakter, ik ben geen volgend iemand’
Servaas van der Laan en Josca Westerhof
 
Ulko Jonker, tot januari 2011 hoofdredacteur Het Financieele Dagblad
‘Ik heb ons niet altijd voldoende voorbereid op de digitale slag’
Klaske Tameling en Josca Westerhof
 
Jan Geert Majoor, hoofdredacteur HDC Media
‘Het is een hele dienstbare functie’
Maaike Piscaer
 
Bart Brouwers, tot januari 2010 hoofdredacteur Sp!ts
‘Ik ben er niet voor de krant van morgen’
Joëlla Angenent
 
Jan-Jaap Heij, hoofdredacteur De Pers
‘Journalistiek onafhankelijk? Zeer bewust op geen enkele manier’
Nicole Cordewener
 
Frits van Exter, hoofdredacteur Vrij Nederland
‘Een hoofdredacteur heeft veel bazen’
Dorien Vrieling
 
Arendo Joustra, hoofdredacteur Elsevier
‘Schrijven kun je overlaten aan redacteuren, het managen niet’
Dorien Vrieling
 
Erik van Gruijthuijsen, tot juli 2011 directeur/hoofdredacteur ANP
‘Het spanningsveld tussen journalistiek en zakendoen, dat maakt dit leven spannend en aangenaam’
Daan de Ridder
 
Marcel van Lingen, tot oktober 2011 directeur/hoofdredacteur GPD
‘Ik vind dat een journalistiek leider van een krant geen tijd zou móéten hebben om directeursfuncties te vervullen’
Daan de Ridder
 
Laurens Verhagen, hoofdredacteur nu.nl
‘Ga van je eigen kracht uit in plaats van hetzelfde te doen’
Herwin Thole
 
Deel 2: Hoofdredacteuren bij de omroep
 
De context: De omroep in woelig vaarwater
Huub Wijfjes
 
Hans Laroes, tot juli 2011 hoofdredacteur NOS Nieuws
‘Mijn lobbywerk is onvermijdelijkheid creëren’
Klaske Tameling
 
Harm Taselaar, hoofdredacteur RTL Nieuws
‘Als wij het niet goed doen, dan zeggen de kijkers: de groeten, we gaan naar iemand anders’
Nikki Beers
 
Carel Kuyl, hoofdredacteur Nieuwsuur
‘In Hilversum is altijd gedoe en discussie’
Klaske Tameling
 
Leo Hauben, hoofdredacteur L1
‘Een heerlijke hondenbaan’
Bas Steeman
 
Ton Mallo, tot januari 2011 hoofdredacteur Omroep Gelderland
‘Journalistiek gezien vind ik dat een medium een zelfstandige hoofdredacteur nodig heeft’
Sandra Postma
 
Paul van Gessel, hoofdredacteur BNR Nieuwsradio
‘Het is handig als je zelf in alle haarvaten het vak kent’
Marjolein Beernink
 
Typisch vrouwelijk of one of the boys?
Portret van de vrouwelijke hoofdredacteur
Josca Westerhof
 
Epiloog: Een journalistiek ondernemer
Huub Wijfjes en Bas de Jong
 
 
VOORWOORD
 
Hoe kun je een goede hoofdredacteur zijn? Dit boek geeft vele antwoorden op die vraag. Dat ene, doorslaggevende antwoord blijft uit. Het bestaat niet. Daarvoor zijn de omstandigheden waaronder hoofdredacteuren hun werk doen te verschillend en de tijden waarin we leven te wisselend. We vinden de regels uit terwijl we spelen.
De positie en functie van de hoofdredacteur bevinden zich op een kruispunt van allerlei krachten: de eisen die het dagelijkse nieuws stelt, economische en commerciële ontwikkelingen, technologische vernieuwingen, veranderende verlangens van het publiek.
Het gevaar daarvan is dat de hoofdredacteur en daarmee ook het medium dat hij of zij dient een speelbal wordt van al die bewegingen. Het hangt van de persoon van de hoofdredacteur zelf af of hij of zij juist sturing kan geven aan al die processen.
De hoofdredacteur moet flexibel en van alle markten thuis zijn tegenwoordig. Dat maakt het des te moeilijker om koers te houden. Er is maar één plek waar hij de strategie voor de lange termijn of de tactiek voor de vraag van de dag kan vinden.
Elk medium, commercieel of niet, heeft een ideële reden van bestaan.
Daarmee schuilt het richtsnoer van de hoofdredacteur dus in het nieuws zelf, of liever: in de opdracht die zijn of haar titel zich heeft gesteld. Begint met het nieuws en al het goede zal u worden toegeworpen.
 
Pieter Sijpersma,
voorzitter Nederlands Genootschap van Hoofdredacteuren
 
 
INLEIDING
 
DE ROLLEN VAN DE HOOFDREDACTEUR
Huub Wijfjes en Bas de Jong
 
De vraag die in deze bundel centraal staat is welke positie en functie de Nederlandse hoofdredacteur in het huidige medialandschap heeft. Het is een vraag die niet alleen kan worden beantwoord door te kijken naar het karakter van de journalistieke voorman. Een krachtige persoonlijkheid is vanzelfsprekend onmisbaar om gezag op de redactie en in de journalistieke broederschap te veroveren, maar ze krijgt pas echt gezag en waarde als er oplossingen kunnen worden gevonden voor drie grote vraagstukken:
de verhouding tot de redactie (de culturele en sociale kant als het ware), tot de directie (de economische kant) en de technologie (de innovatieve kant).
Op al die terreinen liggen prangende vragen op een antwoord te wachten. Is de hoofdredacteur bijvoorbeeld meer een verlengstuk geworden van de directie of nog steeds primair de leider van de journalistiek van zijn redactie?
En wat voor taken heeft een hoofdredacteur eigenlijk in het nieuwsproces en in het management van het mediabedrijf? Welke opvattingen heeft de moderne hoofdredacteur over zijn eigen taak, zijn vak, de journalistiek in het algemeen en de mediaorganisatie? Welke taakopvattingen, rolmodellen of managementstijlen zijn er eigenlijk te onderscheiden als het om hoofdredacteuren gaat?
Voor de journalistiek zijn het wezenlijk vragen. Want de hoofdredacteur was, en is in zeker opzicht nog steeds, het gezicht van de journalistiek. Zo trok Telegraaf-hoofdredacteur Sjuul Paradijs in februari 2009 hoogstpersoonlijk naar Hilversum om voor zijn lezers het recht op zendtijd bij de publieke omroep op te eisen. En hoofdredacteur van nrc Handelsblad Peter Vandermeersch verscheen in maart 2011 in tal van televisietalkshows en kranteninterviews om de overgang van zijn krant naar het tabloidformaat te verklaren; een kwestie die blijkbaar in het brandpunt van de journalistieke belangstelling stond.
 
Maar zo prominent staat een hoofdredacteur niet vaak in de schijnwerpers. Doorgaans is het een figuur die achter de schermen de verantwoordelijkheid draagt voor de inhoud van een krant, tijdschrift of omroepprogramma. In de groeiende wereld van de nieuwe media treden ook hoofdredacteuren op, maar daar is de functie nog niet erg herkenbaar. Wellicht omdat men daar ‘de journalistiek opnieuw aan het uitvinden is’,  inclusief de vraag wie aan zoiets leiding moet geven. Dat gebeurde ook toen aan het einde van de negentiende eeuw de moderne journalistiek werd ‘uitgevonden’ en de hoofdredacteur voor het eerst ten tonele verscheen. Sindsdien treedt hij (een vrouwelijke hoofdredacteur van een dagblad kennen we in Nederland pas sinds 2006) voor de onafhankelijkheid van de journalistiek in het strijdperk. Aan de ene kant werpt hij dammen op tegen de opdringende commercie en aan de andere kant houdt hij de steeds meer opdringende wensen van gezagsdragers en andere actoren in het nieuws op afstand. Maar hij moet ook zorgen dat de redactie alert en bij de tijd blijft, want nieuwe technologie zorgt voor constante uitdagingen die soms knagen aan het vertrouwde en conventionele.
En ook het publiek en de politiek stellen voortdurend andere eisen aan de manier waarop de krant wordt volgeschreven, het omroepprogramma of de website inhoud en vorm wordt gegeven en dus ook aan de manier waarop journalisten zich gedragen of zich uiten.
 
(…)
 
Onderzoek en opbouw
Het in dit boek samengebrachte onderzoek heeft als doel antwoorden te vinden en daarmee, net zoals Bibeb dat vijftig jaar eerder deed, een stand van zaken op te nemen over de zelfopvatting van de Nederlandse hoofdredacteur. De basis daarvan is een serie interviews gemaakt met 48 hoofdredacteuren van dag- en weekbladen, omroepen, persbureaus en websites.
Het onderzoek is uitgevoerd door studenten en medewerkers van de masteropleiding Journalistiek van de Rijksuniversiteit Groningen. In 2009 en 2010 namen studenten de, grotendeels gestandaardiseerde, interviews af die ze hebben verwerkt in journalistiek geschreven portretten. In dit boek is een selectie van deze portretten opgenomen in twee delen: pers en omroep. Beide delen worden voorafgegaan door een inleiding waarin de hoofdlijnen worden geschetst van de problematiek waarmee hoofdredacteuren te maken hebben. Onder pers scharen we in ieder geval de klassieke dag- en weekbladen, inclusief de gratis dagbladen. Maar ook de persbureaus krijgen hier aandacht alsmede een enkel nieuw medium. Dat laatste is niet zozeer een principiële als wel een praktische keuze, want in de wereld van de nieuwe media zijn nog bijzonder weinig leidinggevenden actief die van zichzelf zeggen dat ze hoofdredacteur zijn. Leidinggeven in de relatief kleinschalige wereld van websites en weblogs lijkt eerder het resultaat van een collectieve inspanning waarbij de klassieke scheiding tussen zakelijk en journalistiek handelen volledig ontbreekt. Het is niet verbazingwekkend dat ook andere klassieke kenmerken, zoals een redactiestatuut en vaststaande procedures van overleg en inspraak nog nauwelijks vorm hebben gekregen.
 
Dat geldt in veel mindere mate voor de omroep, waar in de beginjaren van de omroepjournalistiek ook dergelijke klassieke kenmerken ontbraken. Op die vlakken is veel veranderd en gestandaardiseerd, maar desondanks speelt in de omroep een aparte problematiek, zoals bij uitstek de positie van hoofdredacteuren (die weinig voorkomen) en eindredacteuren (die meer voorkomen maar beduidend minder invloed op de directionele kant van omroep hebben). In het tweede deel van deze bundel staat deze problematiek centraal, zowel bij de landelijke publieke als landelijk commerciële en de regionale omroep.
Er is overwogen een aparte sectie te wijden aan de vrouwelijke hoofdredacteuren. Ondanks dat de journaliste Emmy Belinfante reeds in 1928 betoogde dat ‘de vrouw die gestudeerd heeft, met leiderstalent, veelzijdige ontwikkeling, journalistieke aanleg, algemene belangstelling, tact en verantwoordelijkheidsgevoel in de toekomst evengoed hoofdredacteur [zal] kunnen worden als haar mannelijke collega’, werden in 2006 pas de eerste vrouwen tot hoofdredacteur van een dagblad benoemd: Annemieke Besseling bij het Brabants Dagblad en Birgit Donker bij nrc Handelsblad.
Net zoals de later benoemde vrouwelijke hoofdredacteuren vinden deze vrouwen evenwel dat ze hun positie te danken hebben aan hun journalistieke en leidinggevende merites, niet omdat ze toevallig vrouw zijn. Daarom zijn de portretten van de vrouwelijke hoofdredacteuren niet onder een eigen noemer apart gezet. Omdat uit separaat uitgevoerd onderzoek toch een specifieke problematiek rond vrouwelijke hoofdredacteuren (en in het algemeen: voor vrouwen in de journalistiek) naar voren komt, is er een beschouwing over opgenomen in de vorm van een groepsportret
met de zelfopvatting van de acht vrouwelijke hoofdredacteur en adjuncthoofdredacteuren
die Nederland in 2010 rijk was.
Tezamen geven deze portretten en beschouwingen een beeld van een roeping of beroep dat lange tijd enigszins is weggemoffeld in het journalistieke debat. Maar ook in de journalistiek wordt steeds meer erkend dat het eigenlijk om een cruciale functie gaat, die omgeven is met dilemma’s en vraagstukken die de kern van het metier raken. De hoofdredacteur staat midden in de storm die over de mediawereld trekt, waarbij hij/ zij moet zorgen dat ‘we overleven’, aldus oud-hoofdredacteur van het Brabants Dagblad Tony van der Meulen in een jubileumbundel bij het vijftigjarig bestaan van het Genootschap van Hoofdredacteuren. En daarom moet de hoofdredacteur zich veel beter wapenen, zo stelde de voorzitter van dat hoogstaande gezelschap Arendo Joustra een jaar later vast. Bij zijn afscheid in 2010 stelde hij daarom een Handboek Hoofdredacteur samen. Zoals het Handboek Militair de soldaat grondig voorbereidt op de oorlog, zo zou dit handboek de hoofdredacteur slagvaardig genoeg moeten maken om de oorlog met de nieuwe tijd te winnen.
Maar wat is daarvoor nodig?